Czym jest przesilenie grudniowe?
Przesilenie grudniowe to moment, w którym słońce znajduje się w zenicie nad zwrotnikiem Koziorożca. Na półkuli północnej nazywane jest ono też przesileniem zimowym. Jakie zjawiska towarzyszą temu wydarzeniu? W ciągu doby jednocześnie występują najkrótszy dzień i najdłuższa noc w roku. Rozpoczyna się wtedy astronomiczna zima. Zgodnie z powszechnym przekonaniem zaczyna wtedy przybywać dnia. Co konkretnie to oznacza?
Od przesilenia zimowego dni stopniowo się wydłużają, a noce skracają – aż do przesilenia letniego. Ciemność pokonywana jest wtedy przez jasność – zarówno dosłownie, jak i w metaforycznym sensie. Według wielu kultur właśnie w okresie przesilenia grudniowego dzień, dobro i życie zwyciężają noc, zło i śmierć. To magiczny czas, który świętowany był przez tysiąclecia na wiele sposobów.
Kiedy występuje przesilenie grudniowe?
Przesilenie zimowe przypada na czas, w którym spełnione zostają dwa warunki – słońce powinno znajdować się w zwrotniku Koziorożca i górować nad nim w zenicie. Jego data nie jest stała. Dlaczego? Uzależniona jest ona od długości roku słonecznego i występowania lat przestępnych. To, co jest jednak niezmienne, to fakt, że zawsze przypada ono pod koniec grudnia.
Na początku naszej ery przesilenie grudniowe świętowano na półkuli północnej 25 grudnia według kalendarza juliańskiego. Jak łatwo się domyślić, nie bez przyczyny ustalono na ten ważny dzień datę Bożego Narodzenia. Współcześnie najkrótszy dzień i najdłuższą noc w roku ma miejsce przeważnie w okolicy 21 i 22 grudnia. W 2021 i 2022 roku przypadną one w Europie na 21 grudnia, a w 2023 roku – 22 grudnia.
Jak świętowano przesilenie grudniowe?
Kultury indoeuropejskie, a więc z różnych zakątków półkuli północnej, od tysiącleci świętowały w dniu przesilenia grudniowego moment tzw. odradzania się słońca. Ten szczególny dzień celebrowali m.in. starożytni Rzymianie, Persowie, Słowianie, Germanie, Celtowie, Wikingowie, a później również chrześcijanie. Jakie rytuały i uroczystości towarzyszyły temu dniu?
Saturnalia
Od około VII w. p.n.e. starożytni Rzymianie obchodzili Saturnalia ku czci Saturna – boga rolnictwa, bogactwa i wolności. Było to święto równości. W dniach od 17 do 23 grudnia niewolnicy mogli cieszyć się swobodami i zamieniali się rolami ze swoimi właścicielami. Nie należało wtedy pracować. Zamiast tego radosne tłumy składały Saturnowi ofiary (np. z prosięcia) i bawiły się, maszerując w radosnych orszakach oraz podczas walk gladiatorów. Pozdrawiano się również słowami „Io Saturnalia!”.
Yalda
Święto Yalda, nazywane też Nocą Yalda lub Wigilią Jalda, typowe było dla kultury Persów. Dziś obchodzą je mieszkańcy Iranu, Afganistanu, Tadżykistanu, Azerbejdżanu czy Armenii. Przypada ono w dniu przesilenia zimowego na półkuli północnej, symbolizując zakończenie jesieni i początek czterdziestodniowego okresu zimy. Persowie wierzyli, że tego dnia przypadały narodziny boga słońca Mitry, ale jednocześnie w najciemniejszą noc w roku mogły pojawić się złe moce. Ludzie spotykali się więc, czuwając całą noc do wschodu słońca przy ogniu.
Sol Invictus
Rzymianie od około III-IV w. n.e. świętowali Sol Invictus. Był to dzień niezwyciężonego słońca przypadający na 25 grudnia, a więc przesilenie zimowe. Celebrowano w ten sposób nowe synkretyczne bóstwo słońca – Sol. Tradycja ta nawiązywała m.in. do silnego w innych częściach imperium kultu bliskowschodnich bogów: Mitry, El Gabala czy Baala. Gdy wśród Rzymian spopularyzowało się chrześcijaństwo, wspólnie świętowano narodziny Chrystusa i Sol Invictus. Decyzję o ustanowieniu Bożego Narodzenia na dzień 25 grudnia podjął w 350 r. n.e. papież Juliusz I. Z czasem ten drugi kult został wyparty.
Szczodre Gody
W najkrótszym dniu w roku Prasłowianie celebrowali Święto Godów nazywane też Szczodrymi Godami, Kolędą i Szczodruszką. Symbolizowało ono zwycięstwa boga związanego z kultem słońca, a więc Swaroga (Swarożyca), nad mrokiem. Wiele z rytuałów związanych ze Szczodrymi Godami do dziś funkcjonuje w naszej tradycji okołoświątecznej. Są to takie tradycje jak 12 potraw wigilijnych, słoma lub siano pod obrusem czy wróżby na nowy rok. Dawni Słowianie w czasie przesilenia grudniowego wspólnie m.in. śpiewali, przebierali się, radowali się i dawali sobie prezenty.
Jul
Germanie i Skandynawowie świętowali przez tysiąclecia Jul. Była to celebracja odradzania się słońca nazywana świętem zimowym. Obchodzono ją od końca grudnia do początku stycznia. W Skandynawii składano początkowo w czasie trwania Jul ofiary z ludzi, w późniejszych czasach skupiano się głównie na biesiadowaniu. Współcześnie nazwą Jul określa się m.in. w Danii, Szwecji i Norwegii dzień Bożego Narodzenia. Podobnie jak w innych krajach wiele aktualnych tradycji świątecznych ma korzenie w dawnych wierzeniach kultury germańskiej i skandynawskiej. Zaliczyć do nich możemy m.in. wieszanie jemioły, obdarowywanie prezentami oraz strojenie choinki!
