hero najkrotsza noc.jpg

Grudzień nie kojarzy nam się ze słońcem, prawda? A to właśnie ta gwiazda odgrywa pod koniec roku niezwykle istotną rolę. Z nią związane jest przesilenie zimowe, które od tysiącleci wpływa na wyobraźnię, wierzenia i życie różnych kultur. Moment ten celebrowany był na wiele sposobów przez starożytnych Rzymian, Persów, Wikingów czy Słowian. Dziś jego echa wybrzmiewają m.in. w chrześcijańskim Bożym Narodzeniu… Czym jest przesilenie grudniowe? Kiedy przypada? Jak jego nastanie świętowano w różnych częściach świata?

Czym jest przesilenie grudniowe?

Przesilenie grudniowe to moment, w którym słońce znajduje się w zenicie nad zwrotnikiem Koziorożca. Na półkuli północnej nazywane jest ono też przesileniem zimowym. Jakie zjawiska towarzyszą temu wydarzeniu? W ciągu doby jednocześnie występują najkrótszy dzień i najdłuższa noc w roku. Rozpoczyna się wtedy astronomiczna zima. Zgodnie z powszechnym przekonaniem zaczyna wtedy przybywać dnia. Co konkretnie to oznacza?

Gwiazdy na zimowym niebie © iStock
Gwiazdy na zimowym niebie © iStock

Od przesilenia zimowego dni stopniowo się wydłużają, a noce skracają – aż do przesilenia letniego. Ciemność pokonywana jest wtedy przez jasność – zarówno dosłownie, jak i w metaforycznym sensie. Według wielu kultur właśnie w okresie przesilenia grudniowego dzień, dobro i życie zwyciężają noc, zło i śmierć. To magiczny czas, który świętowany był przez tysiąclecia na wiele sposobów.

Zimowe niebo © iStock
Zimowe niebo © iStock

Kiedy występuje przesilenie grudniowe?

Przesilenie zimowe przypada na czas, w którym spełnione zostają dwa warunki – słońce powinno znajdować się w zwrotniku Koziorożca i górować nad nim w zenicie. Jego data nie jest stała. Dlaczego? Uzależniona jest ona od długości roku słonecznego i występowania lat przestępnych. To, co jest jednak niezmienne, to fakt, że zawsze przypada ono pod koniec grudnia.

Zimowy zmierzch © iStock
Zimowy zmierzch © iStock

Na początku naszej ery przesilenie grudniowe świętowano na półkuli północnej 25 grudnia według kalendarza juliańskiego. Jak łatwo się domyślić, nie bez przyczyny ustalono na ten ważny dzień datę Bożego Narodzenia. Współcześnie najkrótszy dzień i najdłuższą noc w roku ma miejsce przeważnie w okolicy 21 i 22 grudnia. W 2021 i 2022 roku przypadną one w Europie na 21 grudnia, a w 2023 roku – 22 grudnia.

Przesilenie zimowe w Szwecji © iStock
Przesilenie zimowe w Szwecji © iStock

Jak świętowano przesilenie grudniowe?

Kultury indoeuropejskie, a więc z różnych zakątków półkuli północnej, od tysiącleci świętowały w dniu przesilenia grudniowego moment tzw. odradzania się słońca. Ten szczególny dzień celebrowali m.in. starożytni Rzymianie, Persowie, Słowianie, Germanie, Celtowie, Wikingowie, a później również chrześcijanie. Jakie rytuały i uroczystości towarzyszyły temu dniu?

Ruiny Świątyni Saturna na Forum Romanum w Rzymie © iStock
Ruiny Świątyni Saturna na Forum Romanum w Rzymie © iStock

Saturnalia

Od około VII w. p.n.e. starożytni Rzymianie obchodzili Saturnalia ku czci Saturna – boga rolnictwa, bogactwa i wolności. Było to święto równości. W dniach od 17 do 23 grudnia niewolnicy mogli cieszyć się swobodami i zamieniali się rolami ze swoimi właścicielami. Nie należało wtedy pracować. Zamiast tego radosne tłumy składały Saturnowi ofiary (np. z prosięcia) i bawiły się, maszerując w radosnych orszakach oraz podczas walk gladiatorów. Pozdrawiano się również słowami „Io Saturnalia!”.

Ruiny świątyni Mitry w Garni, Armenia © iStock
Ruiny świątyni Mitry w Garni, Armenia © iStock

Yalda

Święto Yalda, nazywane też Nocą Yalda lub Wigilią Jalda, typowe było dla kultury Persów. Dziś obchodzą je mieszkańcy Iranu, Afganistanu, Tadżykistanu, Azerbejdżanu czy Armenii. Przypada ono w dniu przesilenia zimowego na półkuli północnej, symbolizując zakończenie jesieni i początek czterdziestodniowego okresu zimy. Persowie wierzyli, że tego dnia przypadały narodziny boga słońca Mitry, ale jednocześnie w najciemniejszą noc w roku mogły pojawić się złe moce. Ludzie spotykali się więc, czuwając całą noc do wschodu słońca przy ogniu.

Przedstawienie rzymskiego boga Sol Invictus © iStock
Przedstawienie rzymskiego boga Sol Invictus © iStock

Sol Invictus

Rzymianie od około III-IV w. n.e. świętowali Sol Invictus. Był to dzień niezwyciężonego słońca przypadający na 25 grudnia, a więc przesilenie zimowe. Celebrowano w ten sposób nowe synkretyczne bóstwo słońca – Sol. Tradycja ta nawiązywała m.in. do silnego w innych częściach imperium kultu bliskowschodnich bogów: Mitry, El Gabala czy Baala. Gdy wśród Rzymian spopularyzowało się chrześcijaństwo, wspólnie świętowano narodziny Chrystusa i Sol Invictus. Decyzję o ustanowieniu Bożego Narodzenia na dzień 25 grudnia podjął w 350 r. n.e. papież Juliusz I. Z czasem ten drugi kult został wyparty.

Wieczerza wigilijna w Polsce składa się z 12 potraw © iStock
Wieczerza wigilijna w Polsce składa się z 12 potraw © iStock

Szczodre Gody

W najkrótszym dniu w roku Prasłowianie celebrowali Święto Godów nazywane też Szczodrymi Godami, Kolędą i Szczodruszką. Symbolizowało ono zwycięstwa boga związanego z kultem słońca, a więc Swaroga (Swarożyca), nad mrokiem. Wiele z rytuałów związanych ze Szczodrymi Godami do dziś funkcjonuje w naszej tradycji okołoświątecznej. Są to takie tradycje jak 12 potraw wigilijnych, słoma lub siano pod obrusem czy wróżby na nowy rok. Dawni Słowianie w czasie przesilenia grudniowego wspólnie m.in. śpiewali, przebierali się, radowali się i dawali sobie prezenty.

Choinka to symbol zaczerpnięty ze święta Jul © iStock
Choinka to symbol zaczerpnięty ze święta Jul © iStock

Jul

Germanie i Skandynawowie świętowali przez tysiąclecia Jul. Była to celebracja odradzania się słońca nazywana świętem zimowym. Obchodzono ją od końca grudnia do początku stycznia. W Skandynawii składano początkowo w czasie trwania Jul ofiary z ludzi, w późniejszych czasach skupiano się głównie na biesiadowaniu. Współcześnie nazwą Jul określa się m.in. w Danii, Szwecji i Norwegii dzień Bożego Narodzenia. Podobnie jak w innych krajach wiele aktualnych tradycji świątecznych ma korzenie w dawnych wierzeniach kultury germańskiej i skandynawskiej. Zaliczyć do nich możemy m.in. wieszanie jemioły, obdarowywanie prezentami oraz strojenie choinki!

Sprawdź najlepsze oferty lotów i noclegów


Przeczytaj również:

Małgorzata Milian

Dziennikarka i redaktorka z 15-letnim stażem. Najchętniej pisze o ludziach, podróżach i kulinariach. W nowych miejscach wyostrza zmysły, ponieważ uważa, że najlepszymi przewodnikami są własny nos i uszy.

Instagram

Szukasz konkretnego miejsca?